Ceza Hukuku: Durdurma ve Kimlik Sorma

Muhammed Yusuf Oktuay | Söz&Kalem Dergisi

Adil olan Allah’ın adıyla

Bu ayki yazımızda hemen hemen hayatın her alanında gördüğümüz, özellikle büyükşehirlerde, metro giriş çıkışları ile şehir park veya meydanlarında sıklıkla karşılaştığımız bir durum olan kolluk kuvvetlerinin durdurma ve kimlik sorma yetkisinden bahsedeceğiz.

Durdurma ve kimlik sorma yetkisi genel anlamda kolluk kuvvetleri için Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu’nun “Durdurma ve Kimlik Sorma” başlıklı 4/A maddesinde, Jandarma için PVSK’nın 25. Maddesinde yapılan atıfta, Çarşı ve Mahalle Bekçileri için ise Çarşı ve Mahalle Bekçileri Kanunu’nun “Durdurma ve Kimlik Sorma” başlıklı 7. Maddesinde düzenlenmiştir. Polis ve bekçilerin durdurma ve kimlik sorma yetkilerinde çok küçük yetki ve görev farklılıklarının olacağını unutmamak gerekir.

Durdurma

2559 sayılı Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu m. 4/A gereğince; Kolluk, kişileri ve araçları; tecrübesine ve içinde bulunulan durumdan edindiği izlenime dayanan makul bir sebebin varlığı halinde;

-Bir suç veya kabahatin işlenmesini önlemek

-Suç işlendikten sonra kaçan faillerin yakalanmasını sağlamak, işlenen suç veya kabahatlerin faillerinin kimliklerini tespit etmek

-Hakkında yakalama emri ya da zorla getirme kararı verilmiş olan kişileri tespit etmek

-Kişilerin hayatı, vücut bütünlüğü veya malvarlığı bakımından ya da topluma yönelik mevcut veya muhtemel bir tehlikeyi önlemek amacıyla durdurabilir.

Söz konusu makul sebep akla ve mantığa uygun sebeptir. Yani kolluk durdurma yetkisini; makul bir sebebin ve yukarıdaki dört durumdan bir tanesinin varlığı halinde herhangi bir karara ya da yazılı emre gerek olmadan kanun tarafından verilen yetki ile kendiliğinden kullanabilecek ve görevini yerine getirebilecektir.

Burada önemli olan kısım ise durdurma işlemi yapan kolluk kuvvetinin öncelikle durdurduğu kişiye kendini tanıtması, kolluk mensubu olduğunu söylemesi, görev kimliğini göstermesi ve kişiye durdurma sebebini bildirmesidir. Bunları yaptıktan sonra durdurma sebebine ilişkin sorular sorabilir; kimlik veya bulundurulması gerekli diğer belgelerin ibrazını isteyebilir.

Bir diğer önemli husus ise kolluk kuvvetlerinin süreklilik arz edecek, fiilî durum ve keyfilik oluşturacak şekilde durdurma işlemi yapamayacağıdır. Ayrıca durdurma süresi, durdurma sebebine esas teşkil eden işlemin gerçekleştirilmesi için zorunlu olan süreden fazla olamaz. Durdurma sebebinin ortadan kalkması halinde kişilerin ve araçların ayrılmalarına izin verilmelidir. Polis, durdurduğu kişi üzerinde veya aracında silah veya tehlike oluşturan diğer bir eşyanın bulunduğu hususunda yeterli şüphenin varlığı halinde, kendisine veya başkalarına zarar verilmesini önlemek amacına yönelik gerekli tedbirleri alabilir. Ancak bu amaçla dahi kişinin üzerindeki elbisenin çıkarılması veya aracın, dışarıdan bakıldığında içerisi görünmeyen bölümlerinin açılması istenemez.

Kolluğun Kimlik Sorma Yetkisi

Kolluk, bir kişiye kimliğini ya durdurma yetkisinin doğduğu hallerde ya da genel olarak kolluk görevini yerine getirirken sorabilir. Kimlik sorma işlemi sırasında kolluğun kendisinin kolluk mensubu olduğunu belirleyen belgeyi göstermesi zorunludur. Kolluk tarafından usulüne göre kimliği sorulan kişi de bir kimlik belgesi göstermek suretiyle kimliğinin belirlenmesini sağlamak zorundadır.

Kimlik sorma işlemi sırasında kişinin en fazla ne kadar süreyle tutulabileceği konusunda kanunda bir açıklık yoktur. Kimlik hemen belirlenirse zaten sorun yoktur. Bu kişinin ayrılmasına hemen izin verilebilmelidir. Kimliğinin bulunmaması, açıklamada bulunmaktan kaçınması veya gerçeğe aykırı beyanda bulunması dolayısıyla ya da sair surette kimliği belirlenemeyen kişi tutularak durumdan derhal Cumhuriyet savcısı haberdar edilir. Bu kişi, kimliği açık bir şekilde anlaşılıncaya kadar gözaltına alınır ve gerekirse tutuklanır.

Kimliğinin tespiti amacıyla tutulan kişiye, kimliği tespit edildikten sonra ve talepte bulunması halinde, bu amaçla tutulduğuna ve tutulma süresine dair bir belge verilir. Kişinin kimliğinin belirlenmesi durumunda, bu nedenle gözaltına alınma veya tutuklanma haline derhal son verilir. Kolluk tarafından durdurma ve kimlik sorma yetkisi hukuka uygun olmayarak kullanılması neticesinde doğacak hukuksal sonuçları da göz ardı etmemek gerekir. Nitekim:

-Kolluk mensupları kanunlarca kendilerine tanınmış bulunan görevleri yerine getirirken ve yetkileri kullanırken iç disiplin kurallarına uymak zorunda olduklarından, durdurma ve kimlik sorma işlemi sırasında hukuka aykırı davranmaları halinde kolluk mensuplarının ilk karşılaşacağı sonuç kuşkusuz disiplin sorumluluğudur. Buna, durdurma ve kimlik sorma işlemi sırasında yapılacak herhangi bir hukuka aykırı davranış aynı zamanda genel olarak bir haksız fiil anlamı da taşıyacağından, ilgili kolluk mensubunun hakkı ihlal edilen kişiye karşı özel hukuk çerçevesindeki tazminat sorumluluğunu eklemek gerekir.

-Durdurma ve kimlik sorma işlemi sırasında kolluk mensubunca yapılan hukuka aykırılık bazen cezai sorumluluk da gerektirebilmektedir. Örneğin “kişiyi hürriyetinden yoksun kılma” suçunda olduğu gibi ceza kanunlarınca bir suç olarak tanımlanana davranışlar neticesinde işlenen söz konusu suçtan dolayı cezai sorumluluk gündeme gelecektir.

Türkiye hukuk düzeninde önleme ve adli amaçlı olmak üzere sadece iki tür arama mevcuttur. Aramanın bunlardan başka bir türü bulunmamaktadır. Şartları anayasal hükümler çerçevesinde kanunlarca açıkça düzenlenmiş bulunan bu iki arama türünün kanun dışı tasarruflarla ihdas edilen yoklama, kontrol, sıvazlama gibi kurumlarla aşılması söz konusu olamaz. Yapılması gereken, eğer isteniyorsa bu tür durumlar için kolluğa üçüncü tür bir arama imkân ve yetkisini kanunla vermektir.