Çıkarım, verilmiş bir ya da daha çok önermeden sonuç çıkarma edimidir. Bu edime sahip olmak eldeki kısıtlı bilgilerden yola çıkarak bilinmeyen bilgilere ulaşmayı sağlar. Peki, kısıtlı bilgilerden başka bilgiler edinmek nasıl mümkün olabiliyor? İnsanların yaptığı seçimlerin, uygulamaların çoğu kendi özelliklerinin bir dışa vurumudur aslında, fakat bu seçimleri yapan insanlar kendi özelliklerini dışa vurduklarından habersizdirler.
Mesela en basitinden önceden hiç görmediğimiz, bilmediğimiz birinin evine girdiğimizde evdeki eşyalardan ve onların durumundan yola çıkarak o kişinin sağlak mı solak mı olduğunu anlayabiliriz. Nasıl mı? Masadaki kalemin kâğıdın neresinde olduğuna, masadaki kâğıdın veya defterin eğiminin hangi tarafa doğru olduğuna, kulplu bir bardağın kulpunun hangi tarafa doğru baktığına, kahvaltı bıçağının hangi tarafıyla bir şey sürülmek için kullanıldığına bakarak rahatlıkla anlayabiliriz. Evde yaşayan kişi ise kendi bilgilerini istemsiz bir şekilde açığa vurmuş oluyor.
Peki şimdi biz bu ve buna benzer çıkarımları nasıl yapabiliriz, yapabilmemiz için neye ihtiyacımız var dediğinizi duyar gibiyim. İyi bir çıkarımcı olabilmek için gerekli olan bilgi ve özellikleri beş başlık içerisinde ele alalım.
1-) Bulunduğu yeri ve ortamı iyi tanıma: Bulunulan ortamın ve aynı ortamdaki insanların genel özelliklerini bilmek çıkarım yapabilmemiz için gereklidir, çünkü her ortamın ve o ortamdaki insanların genel özellikleri aynı olmayabiliyor bundan dolayı ortamın özelliklerinin bilinmesi bize genel bir perspektif kazandıracaktır.
2-) Güncel olayları takip etme: Güncel olayları takip etmek yapılan bazı uygulamaların veya yaşanılan olayların sebebini anlamamıza yardımcı olacaktır. Daha da önemlisi güncel olaylarla geçmişte yaşanılanları da harmanlayarak önümüzdeki zamanlarda olası durumları tespit edebiliriz.
3-) Farklı alanlarda bilgi sahibi olma: Çıkarım yapmak için gerekli özelliklerin en önemlilerinden biridir. Birinin farklı alanlarda bilgi sahibi olması her bir alandan faydalanarak çok daha ayrıntılı bir çıkarım yapabilme yeteneği kazandırır. Yani çok alanda bilgili olmak, iyi bir çıkarımcı olmak için şarttır. Örnek vermek gerekirse tıp alanında bilgi sahibi olmak birinin sağlık durumuyla ilgili çıkarımda bulunabilmeyi sağlar veya ticaret alanında bilgili olmak birinin eşyalarından ve eşyalarının durumundan yola çıkarak o kişinin maddi durumuyla ilgili çıkarımda bulunabilmeyi sağlar.
4-)Zamanla değişimin bilinmesi: Evrendeki her şey bir değişim içerisindedir ve bu değişim belirli zamanda belirli oranlarda gerçekleşir. Zamanlamanın iyi bilinmesi için öncesinde deneyimimizin olması şarttır. Zamanlama bilindiğinde değişime uğrayan veya uğramakta olan bir şeyin değişime başlama zamanını bilmiş oluruz. Zaman bilgisinin iyi bir çıkarım yapabilmemize büyük katkısı olacaktır. Mesela buzdolabında bırakılmış bir yemeğe baktığımızda deneyimimiz varsa yemeğin ne zaman yapıldığını anlayabiliriz, diyelim ki yemek üç günlük diye değerlendirdik ondan sonra dolapta daha erken yapıldığı gözlenen bir yemek yoksa büyük ihtimalle üç gün önceden bu evden alelacele çıkılmış diyebiliriz veya eğer daha yakın zamanda bir yemek yapılmışsa üç gün önceden yapılan yemeğin beğenilmediğini ve orda oturanların israf etmemeye dikkatli oldukları için üç gün önceden yapılmış olan yemeği dökmediklerini gösterebilir. Bu çıkarımlar sadece ilk bakıldığında sadece zamanlamayı ele alarak çıkarabileceğimiz sonuçlardır bir de diğer bilgilerle birlikte harmanladığımızda önümüze çok daha ayrıntılı bilgiler çıkacaktır.
5-)Sebep-sonuç ilişkisi: Çıkarımın genel mantığı sonuçlardan sebepleri bulmaya dayanır. Sonuçlardan sebeplere doğru atacağımız her bir adım yeni bilgiler elde etmemizi sağlar. Bu yüzden çıkarımda sebep sonuçlara dikkat etmek yapılacak çıkarımın doğruluğu ve genişliliği için büyük önem taşımaktadır.
İyi bir çıkarımcı olmak aslında düşünsel olarak özgür ve cesur olmayı gerektirir. Düşünmekten korkmayan kişiler her alanda iyi olacakları gibi çıkarım yapmada da çok daha iyi olacaklardır. Yukarıdaki beş maddedeki bilgilerin bizde bulunması halinde çıkarım yapabilecek durumda olabileceğimize inanıyorum. Ve artık çıkarımcı gözüyle bakıp yapacağımız bütün çıkarımlar bizde birer deneyim olarak kalacaklardır. Deneyimimiz bize yapacağımız başka çıkarımlarda çok ciddi zaman kazandıracaktır.
İyi bir çıkarımcı olmak bizim daha dikkatli, uyanık ve açıkgöz olmamızı, etrafımızda olan biteni iki kişinin arasındaki olaydan tut, devletler arası ilişkilere kadar çoğu konuda normal bir insanın olaylara bakış açısından farklı bir şekilde bakmayı ve yorumlama kabiliyetimizin artmasını sağlar. Çıkarım yapabilmek kişinin etrafına kayıtsız kalmasını ve bu şekilde yaşamasını engeller. Bu anlamda iyi bir çıkarımcı olmak bize büyük katkılar sağlayacaktır.
Sağlam temeller üzerine oturmayan bir çıkarım yapma işlemi büyük bir önyargıdan ibarettir. Önyargı ise kişiyi iftiraya kadar götüren tehlikeli bir düşüncedir. Bundan dolayı çıkarım yaparken çıkarımımızı sağlam temeller üzerine bina etmeli, tam kanaat getirmeden dillendirmemeliyiz. Eğer kanaat getirip birinin hatalarıyla ilgili bilgiler edinmişsek bile hataları gerekmedikçe dillendirmememiz, kendimizin de ahiret gününde yanlışlarının açığa vurulmamasını sağlayacaktır.
Selam ve dua ile
Söz&Kalem -Muhammed Örenç