Osmanlı sarayında tezhip sanatı "Nakışhane" adı verilen özel atölyelerde icra edilirdi.
Söz&Kalem Dergisi - İsmail Durmaz
Tezhip Sanatının Ortaya Çıkışı ve Kökenleri
Tezhip sanatı, İslam sanatının en önemli süsleme sanatlarından biri olup, kelime anlamı olarak "altınlama" anlamına gelir. Arapça kökenli "zeheb" (altın) kelimesinden türetilen bu terim, el yazmalarını, kitapları ve levhaları süslemek için kullanılan ince bezeme sanatını ifade eder. Tezhip, sadece altın kullanılarak değil, çeşitli boya ve süsleme teknikleriyle de yapılır. Ancak en önemli özelliği, ince işçiliği ve estetik kaygısıdır.
Tezhip sanatı, İslam sanatları içinde özel bir yere sahiptir ve kökenleri İslam öncesi dönemlere kadar uzanır. Orta Asya, Uygur Türkleri ve Sasani sanatından esinlenen tezhip, özellikle Abbasi, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde büyük gelişim göstermiştir. İslam dünyasında el yazması Kur’an-ı Kerim nüshaları, fermanlar, beratlar ve önemli eserler tezhip ile süslenerek sanatın en güzel örneklerini oluşturmuştur.
Tezhip Sanatının Gelişim Evreleri
İslam dünyasında tezhip sanatı, farklı dönemlerde çeşitli üsluplara evrilmiştir:
- Abbasi Dönemi: İslam sanatının temellerinin atıldığı bu dönemde tezhip, daha çok geometrik desenlerle şekillenmiştir.
- Selçuklu Dönemi: Bu dönemde özellikle Rumi ve Hatayi motifleri gelişmiş, daha çok Türk toplulukların kendine özgü stil anlayışı ortaya çıkmıştır.
- Osmanlı Dönemi: Tezhip sanatı Osmanlılar döneminde zirveye ulaşmıştır. 16. yüzyılda özellikle Şahkulu ve Kara Memi gibi büyük sanatçılarla klasik Osmanlı tezhip anlayışı gelişmiştir. Osmanlı tezhip sanatı, yoğun simetri anlayışı, ince detaylar ve zarif renk geçişleri ile karakterize edilir.
- Modern Dönem: Günümüzde geleneksel yöntemlerle icra edilen tezhip sanatı, çağdaş sanat anlayışıyla birleşerek yeni formlar kazanmaktadır.
İslam Toplumundaki Önemi
Tezhip sanatı, İslam toplumunda özellikle Kur’an’ı Kerim’İn süslenmesinde büyük bir öneme sahiptir. Kur’an-ı Kerim’in estetik bir şekilde yazılması ve süslenmesi, ona duyulan saygının bir göstergesi olmuştur. Ayrıca, Osmanlı döneminde önemli devlet belgeleri, fermanlar, beratlar ve vakfiyeler de tezhip ile süslenmiştir.
Osmanlı sarayında tezhip sanatı "Nakışhane" adı verilen özel atölyelerde icra edilirdi. Burada hattatlar, müzehhipler (tezhip sanatçıları) ve diğer sanatçılar bir arada çalışarak kitap sanatlarını en yüksek seviyeye ulaştırmışlardır.
Tezhip Sanatının Kültür ve Medeniyete Katkısı
Tezhip sanatı, İslam medeniyetinin estetik anlayışını ve ince zevkini yansıtan önemli bir sanat dalıdır. Bu sanat dalı sayesinde kitap sanatı gelişmiş, el yazmalarının korunması ve estetikle buluşması sağlanmıştır.
Ayrıca, tezhip sanatı İslam toplumlarındaki eğitim kurumları olan medreselerde öğretilmiş ve klasik sanatlar arasında önemli bir yer edinmiştir. Günümüzde sanat tarihi ve kültürel miras çalışmalarında tezhip sanatı, İslam sanatının önemli bir parçası olarak kabul edilmektedir.
Günümüzde Tezhip Sanatı
Günümüzde tezhip sanatı, geleneksel yöntemlerle icra edilmeye devam etmekte olup modern sanat akımlarıyla da birleşerek yeni bir boyut kazanmıştır. Türkiye'de özellikle Güzel Sanatlar Fakülteleri ve Geleneksel Türk Sanatları bölümlerinde tezhip eğitimi verilmektedir. Ayrıca, Kültür Bakanlığı ve özel sanat atölyeleri de tezhip sanatının yaşatılması için çalışmalar yapmaktadır.
Tezhip sanatı, sadece kitap süslemesi ile sınırlı kalmayıp, günümüzde hat levhalarında, çini sanatında, mimari süslemelerde ve özel koleksiyon eserlerinde de kullanılmaktadır. Geleneksel tezhip sanatçıları, usta-çırak ilişkisiyle sanatlarını yeni nesillere aktarmaya devam etmektedir.
Son yıllarda dijital sanatın gelişmesiyle birlikte tezhip, dijital ortamda da üretilmeye başlanmış ve yeni tekniklerle farklı tasarımlar oluşturulmuştur. Bu da sanatın modern çağda da varlığını sürdürmesini sağlamaktadır.
Sonuç
Tezhip sanatı, İslam sanatının estetik anlayışını en iyi yansıtan süsleme sanatlarından biri olup, geçmişten günümüze önemli bir kültürel miras olarak taşınmaktadır. Tarih boyunca gelişim gösteren ve farklı üsluplara bürünen tezhip sanatı, günümüzde de geleneksel ve modern tekniklerle icra edilerek yaşamaya devam etmektedir. Kültürel mirasımızın önemli bir parçası olan tezhip, sanatseverler ve akademisyenler tarafından korunarak gelecek nesillere aktarılmalıdır.