Muhammed Yusuf Oktuay | Söz&Kalem
‘İşçinin Ücretini Alın Teri Kurumadan Önce Veriniz.’
-Hadis-i Şerif
Adil olan Allah’ın adıyla
İş Hukuku ve ilgili düzenlenmiş iş kanunları çerçevesinde özel sektörde bir işverene iş sözleşmesi ile bağlı olarak ücret karşılığında çalışan kişi işçi kabul edilmektedir. İş sözleşmesinin yazılı olması da şart değildir. Yazılı sözleşme ile çalışmayan işçi her zaman dava yolu ile yasal haklarını arama imkânına sahiptir. İş hukuku ve iş kanunu çerçevesinde çalışan işçinin haklarını şu şekilde sıralayabiliriz:
İşçinin İş Sözleşmesi Dolayısıyla Ücret Alma Hakkı
Söz konusu ücret ödeme durumu aynı zamanda işverenin yükümlülükleri arasında da yer almaktadır. Ücret; işçiye, yaptığı iş karşılığında ödenen miktardır. İşçi tam zamanlı çalışıyor ise yasal olarak en az asgari ücret tutarında olmak üzere iş sözleşmesinde işveren ile anlaştıkları ücrete hak kazanır. Asgari ücret altında çalışan işçi her zaman dava açarak kalan kısmı işverenden talep etme imkânına sahiptir.
İşçinin İş Sağlığı ve Güvenliğinden Yararlanma ve Bunu İşverenden Talep Etme Hakkı
Borçlar Kanunu madde 417 düzenlemesinde yer alan iş sağlığı ve güvenliği konusu, işçi bakımından hak olduğu gibi uyma noktasında zorunlu olduğu önemli bir konudur. Aynı şekilde işverenin bu önlemleri alma ve gerekli araç gereç ile eğitimleri sağlama yükümlülüğü vardır. Aksi halde olası bir zarardan işveren sorumlu tutulacaktır. Ayrıca işveren teknik olarak alınması mümkün olan her türlü tedbiri yönetmelikler de yer almazsa dahi yerine getirmek zorundadır. İşçiler de alınan bu önlemlere uymak zorundadır. İşverenin ilgili kanunlarda işçiyi yeteri kadar bilgilendirmesi de gerekmektedir.
İşçi, İşyerinde Çalışan Diğer İşçilerle Eşit ve Aynı Muameleye Tabi Tutulmalıdır
İşveren, işçilere eşit davranmalı, haksız ayrımlar yapmamalıdır. Tam süreli çalışan işçi ile kısmi süreli çalışan işçi arasında veya belirli süreli işçi ile belirsiz süreli işçi arasında da işin özelliği gerektirmedikçe herhangi bir ayrım yapılamaz. İş Kanunu 5. madde işverenin işçiye eşit davranma borcunu düzenler. İş ilişkisinde işçiler arasında dil, din, ırk, cinsiyet sebebiyle ayrım yapılması mümkün değildir. İşçiye eşit davranma yükümlülüğüne aykırı davranıldığında, işin manevi tazminat yönü saklı kalmak üzere, işçi 4 aya kadar tazminat ve ayrıca yoksun kaldığı hakları isteyebilir.
Ancak tam süreli işçi ile kısmi süreli çalışan işçi arasında işin özelliğinin gerektirdiği ölçüde ayrım yapılabilir. Bununla beraber kadın, engelli, hamile vb. durumlarda da ayrım ölçülü olacak şekilde söz konusu olabilmektedir. İşin niteliği bazen belli bir cinsiyetin istihdamını zorunlu kılabilir. Belli istihdam süreçlerine yaş sınırı getirebilir. Bir dine ait kurumda, sadece o dine mensup kişilerin ilgili dinle alakalı eğitim verebileceğini şart koşulabilir.
İşçinin Çalışma Saati İçerisinde Ara Dinlenme Hakkı
İşçinin 4 saate kadar olan işlerde en az 15 dakika, 4 saat ile 7,5 saat arası olan işlerde en az 30 dakika, 7,5 saatin üzerinde olan işlerde de en az 1 saat ara dinlenme hakkı vardır. Ara dinlenmede işçi tamamen serbesttir. Dışarı çıkar, gezer, oyun oynar ve bu zamanı kullanma tasarrufu tamamen kendisine kalmıştır. Ancak istisnai durumlar olabilir. Tehlike arz eden işletmelerde çok fazla girme çıkma problemi olmaması için işçiler sabah bir kere işyerine girer, akşam çıkarlar. İşçi böyle bir durumun varlığı halinde işverenin ara dinlenmesi vermemesini haklı görmek durumundadır. Bu gibi tehlikeli işletmeler bakımından işverenin daha üstün, haklı bir menfaati varsa, işçi ara dinlenmesi kapsamında dışarı çıkarılmaksızın iş yerinde alıkonulabilir. Ancak böyle bile olsa, dışarı çıkmasına izin verilmeyen işçiye ara dinlenmesi sırasında rahatça dinlenebileceği düzgün bir ortam sağlamak zorundadır.
İşçinin Fazla Mesai Ücreti Alma Hakkı
İşçi, haftalık 45 saat olan çalışma süresini aşacak şekilde işyerinde çalışabilir veya çalışmayabilir. Bu tamamen kendi rızasına bağlıdır. Eğer haftalık azami çalışma süresini aşacak şekilde çalışırsa fazla çalışma ücretine hak kazanır ki bu da normal çalışma saati ücretinden daha fazla bir ücrete tekabül eder. Fazla çalışma ücreti, normal çalışma saatinde hak kazandığı ücretin saat başına %50 fazlasıdır. Ancak bu 45 saatin üzerinde çalışma gerçekleştirildiği zaman geçerli orandır. Haftalık 45 saatin altında çalışma yapıldığı zaman %25 oranında zamlı bir ödemeye hak kazanılır.
İşçinin Fesih Bildirim Süresi İçerisinde Yeni İş Aramak İçin Günlük 2 Saat İzin Hakkı Vardır
İşçi hakları ile ilgili olarak söyleyeceğimiz bir diğer durum; iş sözleşmesinin geçerli nedene dayanarak veya herhangi bir geçerli neden olmadan sona erdirildiği durumlarda uyulması gereken fesih ihbar süreleri söz konusudur. 2,4,6,8 haftalık olmak üzere dört tane ihbar süresi vardır. Fesih bildiriminin yapılmasıyla başlayan ihbar süresi içerisinde iş sözleşmesi bütün hak ve borçlarıyla devam eder. İşçinin kendisine fesih bildiriminin ulaşmasıyla ihbar süresinin başlaması, işçiye verimsiz çalışması için haklı bir sebep oluşturmaz. Sözleşmeyi fesheden taraf kim olursa olsun, işveren ihbar süresi içerisinde işçiye yeni bir iş araması için iş günlerinde her gün iki saat izin vermekle yükümlüdür. Bu izin işçinin talebine bağlı değildir. Bu iki saatin hangi zaman diliminde kullanılacağını belirleme yetkisi işverendedir. İşçi isterse ihbar süresinin başında iş arama izinlerini toplu olarak kullanmak için yazılı talepte bulunabilir. İş arama izinleri toplu olarak kullanılmak istendiğinde, bu toplu izin fesih ihbar süresinin son günlerine denk getirilmek zorundadır.
İşçinin Çalışma Koşullarında Esaslı Değişikliğe Rıza Göstermeme Hakkı
Çalışma koşullarında esaslı değişiklik, işverenin kafasına göre tek taraflı olarak karar verebileceği bir şey değildir. Örneğin işçi, rıza göstermediği sürece işyerinde çalıştığı pozisyondan farklı bir iş görmeye zorlanamaz, farklı bir şubeye çalışmak üzere gönderilemez. İşçinin böyle bir uygulamaya zorlanması haklı nedenle fesih hakkı doğurur.
İşçinin Belirli Günler İçin İzin Hakkı
İşçi hakları kapsamında söylenebilecek bir diğer hak da izin hakkıdır. Tam zamanlı çalışan bir işçi haftanın bir gününde hafta tatili yapma hakkına sahiptir. İşçinin dinlenmesi için bu gerekli görülmüş ve kanunlarla düzenlenmiştir. Bunun yanında işyerinde bir yılını dolduran işçi yıllık izin hakkına sahip olur. Yıllık iznin ne zaman kullanılacağı işveren tarafından belirlenir. Ancak işverenin bu belirlemeyi yaparken uygun olmayan zamanları belirleme gibi kötü niyetli yaklaşımları işçiye fesih için haklı neden sağlar.